Türkiye'nin sinema tarihi aynı zamanda bir seri yangınlar tarihidir. Genel olarak korumak ve saklamak konularında başarı göstermeyen bir hak olarak pek çok eski yapımızı kâh bekçinin  sigarasından kâh lambanın ısısından çıkan yangınlara kurban verdik. Felaketlerimiz bunlarla da kalmadı; sütünu kesildiği için gösterim sırasında  tüm tavanıyla seyirci üzerine çöken salonlarımız, protesto amacıyla kendi filmlerini yakıp yok eden yapımcı ve yönetmenlerimiz oldu. Neyse ki teknoloji artık yapımların birkaç saniyede tarihten silinmesine izin vermiyor ama giden gitti… Filmler, salonlar, İnsanlar…

Tarihsel bir süreci oluşturan filmlerimizin birbiri ardına ve pisi pisine, eski bir deyimle sırra kadem basmaları. yani yok oluşları şaşırtıcıdır. Ve elbette Türk sineması adına içler acısıdır. Gerçekte sahiplenme, koruma ve özellikle de arşivleme içgüdüsünden yoksun bir toplumolmamızın kaçınılmaz bir sonucudur bu. Ülkemizdeki sinema ve depo yangınlarına geçmeden önce bu sahipsizliğin, bu yok oluşun en trajikomik örneğine değinebiliriz.

1970'lerin sonları… Dönemin ünlü yeşilçam bankeri Ferdinant Manukyan, Bomonti'deki (Şişli) Yıldız Film Stüdyosu'nun da sahibidir. Teknik işlemlerin yapıldığı  stüdyo binası için yıkım kararı alınmıştır. Teneke kutular içinde üst üste yığılmış filmler için Hürriyet gazetesine bir ilan verilir ancak ne var ki hiçbir yapımcı gelip malını almaz. Süre biter ve Manukyan çaresizdir. Uzun bir bekleyişten sonra tüm filmleri kapı önüne bırakmak zorunda kalır. 

Sonra ne olur?

Bir söylentiye göre ( eger bir ‘’şehir efsanesi'' değilse ) o filmler kamyona yüklenerek Sarayburnu'ndan denize atılır. İyi mi? Kapı önüne yığılan ve denize atılan o Türk filmleri hangileri ? aralarından kurtulanı hiç yok mu ?

Tesadüf bu ya… Yalnızca Türk sineması tarihinin en önemli biri kurtulmuş. Metin Erksan'ın uluslararası ödüllü ünlü filmi Susuz Yaz. Ses mühendisi-yapımcı Necip Sarıcı bulmuş o filmin negatifini, kapı önüne bir çöp gibi atılmış filmler arasından… Yetersizlik ya da çeşitli bazı nedenlerle filmlerimiz oraya buraya atıldığı gibi kimi zamanda acımasızca yakılmıştır. Yeri gelmişken  sinema salonu işletmecisi ve yapımcı Cemil Filmer'in bu film yakma olayıyla ilgili bir anısına geçebiliriz. 

Şakir-Kemal Seden, İhsan İpekçi, Halil Kamil, Fuat Rutkay ve Hürrem Erman'dan  sonra Cemil Filmer bir dönemin en önemli yapımcılarından biridir. Filmer 1928 yılında henüz yapımcı değildir; Paramount ve Warner Bros gibi Amerikan majörleriyle çalışır.

‘’… Bir gecede verilen karar, biz filmcilerin elindeki eski harflerle basılı filmlerin değerini sıfıra indirdi. Elimdeki bütün eski filmleri Hürriyet Tepesi'ne götürüp kibriti çakıp yaktım. Yerine  yenilerini alıp koymak bizim için büyük yıkım oldu. Zararın telafisi için  beş yıl geceli gündüzlü, hiç kazanmadan çalışmak mecburiyetinde kaldık'' der Cemil Filmer

Neyse ki Filmer'in  ‘’ kibrit çakıp'' yaktığı o filmlerin tümü yerli yapım değil , hepsi yabancı kaynaklı. İyi de onca filmi neden yakmış ? Bir nedeni olmalı. 

Olay şöyle gelişir. 1 Kasım 1928'de TBMM'de onaylanan kanun sonucu Latin alfabesine geçilip Arapça harflerin kullanımına yasak getirilince  sinemacılar zor durumda kalır. Özellikle de film ithalcileri… Söz konusu by on maddelik kanunun dördüncü maddesine göre ithal edilen yabancı filmlerin tüm ara yazıları Türkçeleştirilecektir. Oysa bizim sinemacılarımızın depolarında eski harflerden oluşan ara yazılı o kadar çok film vardır ki… Ancak bu ara yazılı filmlerin kıs bir süre içinde Türk harflerine dönüştürülmesi o yılların koşullarına göre hem zor hem maliyetlidir. Cemil Filmer'in de içlerinde olduğu bir grup ünlü film ithalcisi bu sorunu çözebilmek için ortak bir dilekçeyle yetkili makamlara başvursalar da sonuç değişmez. Beklenmedik bir kararla sinemacıların çözüm talepleri reddedilmiştir. Büyük bir düş kırıklığı yaşayan Cemil Filmer bu nedenle filmleri yakmıştır.

Birbirinden farklı ama çok önemli bu iki ilginç olaydan sonra sinema ve depo yangınlarına geçebilriz. İstanbul, İzmir, Ankara, Adana ve Mersin'in yanı sıra ülke dışına çıkıp Paris'te bile sinema salonu işletmeciliği yapan Cemil Filmer, tanığı olduğu bir sinema yangınından söz eder. İzmir' Yunan işgalinden kurtulduğu yıllarda yaşandığına göre (anılarında kesin bir tarih vermesede) bu yangın olayı 1920'lerde gerçekleşmiş olmalı… O güne dek bir ‘’kiracı'' olarak işletmecilik yapan Filmer, ilk kez İzmir'de ‘’Ankara'' adını verdiği sinemanın sahibidir. 

‘’ O gün bizim çocuklardan biri koşarak geldi ve Asri sineması'nın yandığını haber verdi. Yazıhaneden hemen fırladım, koştum. Sinemaya varınca makine dairesinde filmlerin tutuştuğunu gördüm. Sinemanın müdürü, elinde su hortumu, musluğu açmayı unutmuş, aptallaşmış. Dehşetten açılan gözleriyle yangına bakıyor. Hemen elinden hortumu kaptım. Bizim çocuklar da yetişti, yangını söndürdük. O sırada işletmecisi Saim bey geldi ve beni kucakladı. O yıllardan sonra kendisiyle dostluğumuz bozulmadı ve yıllarca devam etti'' der Cemil Filmer. 

Ali Özüyar'ın araştırmasına göre 1922'de yangın geçiren, İzmir'in en eski sinemalarından biri de Kordon'daki Palas sinemasıdır. Bir deprem sonrası kullanılamaz hale gelen sinema yenilenip adı Tayyare Sineması olarak değiştirilir. Tümüyle yenilenen sinemanın işletmecisi kiracısı Halil Kamil'dir… Bu sinema ve depo yangınlarının nedeni o yıllarda ‘’nitroselüloz ve kâfur içerikli'', yani sıvakta kolayca tutuşabilen  ‘’yanar tabanlı'' filmlerin kullanımıydı. Ve 1935 yılında İstanbul'daki Türk Sineması yangınının da aynı nedene dayandığı bir gerçekti. Aslında yangın Türk Sineması'nın kapısının önünde çıkmıştı. Yeni sezonda gösterime girecek filmler kamyondan indirilirken birbiri ardına tutuşmuştu. Yanan beş film Halil Kamil'in yurtdışından ithal ettiği yabancı kaynaklı yapımlardı. Bu yangınlarda yalnızca filmler yok olmuyor, masum insanlar ve sinemaseverler de kaza kurbanı olarak yaşamlarını yitiriyorlardı. Bu türden acılı yangın olayı , ondan dört yıl önce (1931) İstanbul Galata'da. Film depolarının olduğu Agopyan Han'da yaşanmıştı. Yedi kişi yaşamını yitirmiş ve birçok kişi de yaralanmıştı. 1944 ve 1945 yıllarında biribiri ardına çıkan iki stüdyo yangınında ise birçok film yanıp kül olacaktır. Yabancı kaynaklı film işletmecisi-yapımcı Necip Erses'in Tünel Revani Sokak'taki (Beyoğlu Santral Sineması'nın yanı) Ses film stüdyosu yangınıında Deniz Kızı (Baha Gelenbevi) yanıp kül olan yerli yapımlarımızdan biridir. O yıllarda stüdyo çalışmalarının yoğumluğu nedeniyle Lale Film şirketi sahiplerinden Sabahat Filmer'in Şakir Seden (Kemal Film) ve Osman Sirman'la (Özen Film) Beyoğlu'nda ortaklaşa kurduğu Marmara Film Stüdyosu da kullanılmaz hale gelecektir. 

Yıl 1947'dir…

Ve yine Beyoğlu'nda çıkan ikinci bir yangınla bu kez Doğan Film Stüdyosu yok olur. Yeni Sabah gazetesinin haberine göre olay şöyle gerçekleşir: 

‘’12 Kasım 1947 akşam Beyoğlu'nda İngiliz Sarayı karşısında Hacopulo Han'da Doğan Film Stüdyosu'nda  bir yangın çıkmış, binanın iki katı kamilen yanmıştı. Şehir Tiyatrosu artistlerinden Mahmut Moralı, Cahide Sonku ve Şadiye Mustak'ın müşterek mülkiyetine ait olan Doğan Film Stüdyosu'nun 120 bin liraya sigortalı olduğu ve hadisede ihmal ve kasid bulunduğu ileri sürülmüştür. Savcı Muavinlerinden B.Şakir, stüdyonun ortaklarını dinlemiş ve yangın hadisesinin ihmali görülen mutemet Herman Nevruzyan hakkında ‘’yangına sebebiyet'  suçundan dava açılmıştır…''

Bir diğer iddaya göre ise montaj çalışması sırasında filmlerin tutuşmasıyla yangın çıkmıştır. 1940'lı yılların şartlarıyla yapılan bir hesaba göre yanan filmlerle stüdyo katları'nın maddi zararı  yaklaşık 310 bin liradır. O Yıllarda Beyoğlu, Kadıköy gibi sinema salonlarının yoğun olduğu bölgelerden biri de eski Şehzadebaşı semtidir. Emrah Şimsek tarafından işletilen Ferah Sineması, Beyazıt'a doğru çıkan caddenin üzerinde yer alır. 1948 yılıdaki yangın bu kez sinemanın gişe bölümünde çıkar. Alevler önce binayı sarar, sonra da bitişikteki muhallebici ile fotoğraf malzemesi satan dükkanlara sıçrar. Fatih itfaiyesi yetişse de Molla Selahattin'e ait sinema binası tümüyle yanmıştır. Zarar büyüktür. Ferah Sineması yangınında başlarından yaralanmış olarak kurtarılanlar üst katlardaki kiracılardır yalnızca biri Türk diğeri Ermeni iki zavallı kadın. On yıl sonra bu kez bir başka yangın olayına tanık oluruz Cemil Filmer'in  Mecidiyeköy'deki Lale Film Stüdyosu'nda. O yıllarda dut ağaçlarıyla çevrili orman içinde kalan Filmer ailesi'ne  ait villa film stüdyosuna dönüştürülmüştür. Yangın makine dairesinde çıkar. Yine bir kıvılcım parlamasıyla. Yanan filmlerden biri de Atıf Yılmaz'ın Kumpanya'sıdır…

Stüdyo ve depo yangınlarında filmler bir kıvılcımla yanıyor, insanlar kurbanlık koyun gibi ölüp gidiyorlardı. Suçlular kimdi ? Yanar tabanlı filmler miydi ?

Bir sinema tarihinin belleğini oluşturan bu ‘’kayıp filmler''in geriye dönüşü nasıl gerçekleşecekti ? Kullanım süresi dolmuş değersiz mallar gibi sağa sola savrulan, bilinçsizce atılan bu filmler ve maddi zarara uğrayan yapımcıların hakları nasıl korunacaktı ?

Film ithalcileri ve yapımcılarla İstanbul Belediyesi yetkililerinin uzun süren görüşmeleri  sonucunda ancak bir çare bulunur. Ve bu bir ‘’yasaklama''yla gelen son ‘’çare''dir. İstanbul Belediyesi'nin 1580 sayılı kararıyla filmlerin şehir merkezi içindekş korunaksız depolarda ve yapımevleri ofislerinde saklanması, tutulması yasaklanmıştır. Bundan böyle tüm sinema filmleri şehir dışındaki tek katlı bir depoda ve iki bekçiyle koruma altına alınacaktır. Bir süre sonra Hasköy Aynalıkavak sırtlarında terk edilmiş iki katlı bir bina bulunur. Birkaç yıl önceye dek  üst katında çöpçülerin, alt katında ise çöpçü beygirlerinin barındığı bu metruk bina, sinemacıların iddasına göre kullanıma hazır değildir. Ama yinede zorunlu bir tadilatın ardından Kulaksız Mezarlığı yanındaki bu binaya taşınılır. Hiç olmazsa ortak kullanımlı ve daha korunaklı bir film deposuna kavuşulur sonunda…

Ama ne acı ki, 19 Temmuz2u 20 Temmuz2a bağlayan gece (1959) çıkan yangınla İstanbul Belediyesi Film Deposu yanıp kül olmuştur. Yüzlerce yerli ve yabancı kaynaklı filmle birlikte. Söndürülmesi üç buçuk saat süren yangınla ilgili İstanbul İtfaiye Müdürü Tarık Özavcı'nın raporuna göre:

‘’… muhtelif şirketlere ait filmler tamamen yanmış ve binanın birinci katının sol tarafındaki holde bekçi Hamdi Sağna ile metresi Fitnat'ın yatakta ölmüş oldukları görülmüştür. Yangının, üst kat holünde yatan gece bekçisi Sağna'nın yatakta içtiği sigaradan yatak ve yorganın tutuşması ile çıkttığı kuvvetli bir ihtimal dahilinde görülmüştür…''

Yeni İstanbul gazetesinin ertesi günkü haberine göre ise, ifadesi alınan deponun diğer gece bekçisi İsmail yara almadan kurtulabilmiştir. Neyse ki bu kez suçlu olan yanar tabanlı filmler değildir. Demek ki bu kez tek suçlu, söndürülmesi unutulan, yalnızca bir sigara… 

Gösterime giren ya da seyirci önüne çıkmamış film sayıları açısından bakıldığında, Türk sinema tarihinin en büyük yangınıdır bu. Yangın sonrası sinema yazarı Erdoğan Tokatlı'nın araştırmasına göre, on üç film şirketi zarar görmüştür. Alcan Sekmeç'in daha sonra ki araştırmasına göre zarar gören toplam film şirketi sayısı on yediye yükselecektir. Yabancı kaynaklı ithal filmler bir yana, Türk sineması adına asıl acı kayıplar bizim filmlerimizden oluşuyordu bu yangında. Altmış filmle Fuat Rutkay, yirmi yedi filmle de Şakir Seden en büyük zarar ziyana uğrayan Türk yapımcılarıydı. Ve bir iddaya göre, toplamda üç yüz elli yerli film kopyası yanmıştı…  Aynalıkavak'taki bu olay ‘’Türk sinema tarihinin en büyük film deposu yangını'' olarak tarihe geçse de, hatırlandığında vicdanları sızlatan asıl acı olay Küçükyalı ‘’Neşe Sineması faciası''dır… 

Yıl yine 1959'dur. Ama bu depo yangınından çok öncedir. 24 Ocak gecesi ve günlerden cumartesidir. Bu ne bir yangındır ne de bir İstanbul depremi. Marlon Brando'nun oynadığı Çayhane (The Teahouse on the August) adlı filmin gösterimi sırasında  Yeşilyurt Apartma'ndaki Neşe Sineması yıkılır. Seyirciler birden çöken tavan ve balkonun yıkıntıları altında kalır. Sonuç çok acıdır. Otuz yedi ölü ve elliye yakın yaralı… 

Facianın kesin nedeni bilirkişi raporunda şöyle yer alır: 

‘’Salonu genişletmek için sütunlar kesilmişti, kötü malzeme kullanılmış ve yüzde kırk olması gereken çimento oranı yüzde on beşte tutulmuştu. Binanın bazı bölümlerine  daha o gün beton dökülmesine rağmen anı gece film oynatılmıştı. Üstelik inşaat yönetmeliklerine aykırı şekilde yapılmış , deniz kumu kullanılmıştı.''

Altmış iki yıl önce yaşanan bu olayın tanıklarından Küçükyalı doğumlu ve yıllardır bu semtte yaşayan Erdinç Akkuş, o dehşet verici faciayı hatırladığında şöyle diyecektir:

‘’Bu can pazarında yaşanan en acı olay üç kardeşin çığlık çığlığa ölmeleridir. Kore gazisi kurmay albay baba Mehmet Öcal'ın dramıdır. Kızları Nilgün ile Gülgün ve mühendislik tahsili yapan oğlu Toygun Öcal'ı yitirmesi Küçükyalı'yı yasa boğar. Ve acılı baba, her gün yavrularının mezarı başında ağıt yakar…''

Yangınlara devam ediyoruz… 1973 yılıyla, 4 Eylül gününü 5 Eylül'e bağlayan geceyle, Fındıklı'daki İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Film Arşivi yangınıyla… Kaldı ki, bir devlet kurumunun bünyesinde olan ve özellikle yeni yapımları koruma altına alan  bu önemli arşiv girişimi, tüm yaşamını sinemaya  adayan Sami Şekeroğlu sayesinde gerçekleşmiştir. Daha iyi korunması ve bakımı açısından önceki kontrolsüz depo yangınlarından farklılık taşısa da Fındıklı'daki Devlet Film Arşivi yangını yine de oldukça düşündürücüdür. Ve yine Türk film yapımcıları zor durumda kalmıştır. Yapımcı Hürrem Erman yangınla ilgili şöyle diyecektir:

‘’… Yangını sabah evde öğrendim. Bizim filmlerde oradaydı. Tabii ben de telaşlandım. Önceki belediye yangınından sonra bir yıkım daha yaşayamazdım. Hadi o senelerde ürettiğimiz film sayısı otuz tane kadardı. Ya şimdi ? Neredeyse yüzün üzerinde… Ya hepsi yandıysa ne yapardık? Sigortası da yoktu onların. Sami bey ile irtibat kurmaya çalıştık ama bize ne olduğunu anlatacak kimse yoktu karşımızda. Tüm olayların üzerine film arşivini mahkemeye vermeye karar vermiştim ama kimi suçlayacaktım ki?''

Erman'ın yanı sıra Memduh Ün'ün de filmleri yanmıştı. Atatürk'le ilgili bazı filmler de. Ve 4 Eylül 1973 tarihli bilirkişi raporuna göre yangın ‘’arşivin raflarının yakınındaki lambaların yanar vaziyette bırakılması ve sıcaklıklarının kutular içindeki filmlere sıçraması sonucu çıkmış''tı.

Demek ki ‘’suçlular'' , söndürülmesi unutulan ‘’lambalar''dı…

Yıl 1995… 1958'de dönemin başbakanı Adnan Menderes'in açılışını yaptığı Osmanbey Şişli'deki Site Sineması da 1995 yılında yanan. o yakanın en görkemli salonlarından biriydi. Özen Film şirketi'nin (Mehmet Soyarslan) işletmesindeki Site Sineması yangınında acı olan, iki insanımızın hayatını kaybetmesiydi. Malatyalı sinemacı Mustafa Özyeşil ile şirket çalışanlarından İhsan Kılıç…

Yıl 1999…

Elhamra (Cine Alhambra) Beyoğlu'nun en eski sinemalarından biriydi. Eski adıyla Grand Rue de Pera'nın da. 1923'de açılmıştı. yetmiş altı yıllık bir tarihi olan Elhamra'nın en özel ve en saygın davetlisi Atatürk'tü. 1932'de (23 Şubat) Lilian Harvey'nin oynadığı Kongre Eğleniyor adlı filmi izlemişti burada. Film ithalcisi-yapımcı Hasan Tual, son işletmecisiydi Elhamra Sineması'nın. Yanmadan önce de oğlu Mustafa Tual…

Elhamra Sineması yangınında iyi ki Türk filmleri yoktu. Yanıp kül olanlar tüm koltuklar, makine dairesi ve ithal filmlerdi. Daha çok cinsel içerikli İtalyan sineması'nın seks komedileriydi. deposundaki bu tür filmlerin afişleri ve lobi katlarıyla birlikte… Bu kez suçlusu bulunamadı yangının…

Çok farklı, çok ilginç bir sinema yangını olayı 2004 yılında yaşanır. İlk kez bir ‘’ gala gecesi'' yangınıyla. Bir zamanlar sinema eleştirmenlerinin en gözde mekanıydı Dolmabahçe'deki G-Mall Cinebonus salonları. sabah kahvaltılı basın gösterimleri ve gala gecelerinin düzenlediği o salonlar Maçka ve Nişantaşı'na çıkan yolun üzerindeydi. Bir dönemin ünlü Çiftlikpark Gazinosu'nun olduğu yerde. O gece bende oradaydım. Seçkin davetliler ve basının hazır olduğu gala gecesinde Büyü adlı film gösterilecekti. Filmin yönetmeni Orhan Oğuz, başrol oyuncularından biri İpek Tuzcuoğlu'ydu. Sinema salonunun giriş yolu boyunca  sağına ve soluna yanan mumlar yerleştirilmişti. Yan duvarlarında tavana kadar uzanan naylon perdeli bir dekor. O kimin aklıysa, salona girmek için  bu yanan mumlar arasından geçiyordunuz. Film başladı. Bir süre sonra bir gürültü, bir patırtı. Mumlar naylon perdeleri tutuşturmuştu, iyi mi? Bir anda panikleyen davetliler, cep telefonu ışıklarıyla o kapkaranlık dar koridordan çıkabilmek için birbirlerini ezeceklerdi. Dışarıya çıkıldığında, yoğun duman nedeniyle herkesin burnu, ağzı ve yüzü kapkaraydı…

Ve suçlular kimdi ?

Cemil Filmer 1928'de Hürriyet Tepesi'nde; Muhteşem Durukan 1964'te vilayet önünde Bir Kız Kaçırma ve Korhan Yurtseven 1989'da Moda Sineması önünde  Zincir adlı filmlerini kendi elleriyle yaksalar da ne kıymeti harbiyesi olcaktı ki… Rant uğruna asırlık ağaçların kesildiği, ormanların cayır cayır yakıldığı ve doğal güzelliğiyle ünlenen bu ülkede…

                                                                                                      AGAH ÖZGÜÇ